تعریف آبیاری
آبیاری فرایند رساندن مقادیر کنترل شده آب به گیاهان و درختان در فواصل زمانی مورد نیاز است. آبیاری به رشد محصولات کشاورزی ، حفظ مناظر و احیای پوشش گیاهی در مناطق خشک و در دوره‌هایی با بارندگی کمتر از میزان متوسط سالیانه کمک می‌کند. اهمیت آبیاری در کشاورزی بسیار زیاد است. آبیاری باعث افزایش تولید و کیفیت محصولات ، کاهش خسارت‌های ناشی از خشکسالی ، بهبود شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی ، ایجاد اشتغال و درآمد و توسعه اقتصادی می‌شود.
برای انجام آبیاری می‌توان از منابع آب مختلفی مانند آب‌های سطحی ، آب‌های زیرزمینی ، آب‌های نامتعارف و آب دریا استفاده کرد. هر یک از این منابع دارای مزایا و معایب خاص خود هستند و باید با توجه به شرایط منطقه ، نوع گیاه ، روش آبیاری و عوامل اقتصادی و اجتماعی انتخاب شوند.
انواع روش های آبیاری
به طور کلی روش های آبیاری به دو دسته سطحی و تحت فشار تقسیم می شوند. در آبیاری سطحی، آب با استفاده از نیروی جاذبه زمین در روی زمین پخش می شود. در آبیاری تحت فشار، آب با استفاده از پمپ و لوله به پاشنده ها یا قطره چکان ها منتقل می شود.
آبیاری سطحی
آبیاری سطحی یا ثقلی، روشی است که در آن آب با استفاده از نیروی جاذبه زمین در روی زمین پخش می شود و با نفوذ تدریجی در خاک به ریشه گیاهان می رسد. انواع آبیاری سطحی عبارتند از:
- آبیاری کرتی
- آبیاری نواری
- آبیاری شیاری
- آبیاری غرقابی
مزایا و معایب آبیاری سطحی
مزایا:
- سادگی
- هزینه کم
- عدم نیاز به انرژی
معایب:
- نیاز به تسطیح زمین
- نامناسب بودن برای خاک های سبک و شنی
- نیاز به نیروی کار زیاد
- راندمان پایین
- هدر رفت آب
- نیاز به دبی آب بالا
آبیاری تحت فشار
در آبیاری تحت فشار، آب با استفاده از پمپ و لوله برای انتقال آب و از پاشنده‌ها برای پخش آب در سطح مزرعه استفاده می‌گردد. منظور از پاشنده‌ها، آبپاش‌ها یا قطره‌چکان‌ها هستند که بر روی لوله‌ای به نام لوله جانبی قرار دارند. روش‌های آبیاری تحت فشار به دو دسته کلی آبیاری بارانی و آبیاری قطره‌ای تقسیم‌بندی می‌شوند. در آبیاری بارانی، آب به صورت قطرات مشابه باران از آبپاش‌ها خارج شده و بر روی گیاه و زمین کشاورزی می‌بارد. در روش آبیاری قطره‌ای، آب از قطره‌چکان‌ها به صورت قطره‌ای یا چکه‌ای خارج می‌گردد.
مزایا و معایب آبیاری تحت فشار
مزایا
- کنترل دقیق میزان آب
- کاهش هدر رفت آب
- افزایش عملکرد محصول
- عدم نیاز به تسطیح زمین
- مناسب بودن برای خاک های سبک و شنی
- کاهش نیاز به نیروی کار
معایب
- هزینه بالا
- نیاز به انرژی
- نیاز به تجهیزات پیچیده
- نیاز به نگهداری و تعمیرات
عوامل موثر در انتخاب روش های آبیاری مناسب
انتخاب بهترین روش آبیاری بستگی به عوامل مختلفی از جمله نوع خاک، شیب و یکنواختی زمین، منبع و میزان آب، نوع محصول، اقلیم آب و هوایی، هزینه اجرا و نگهداری، اثرات اجتماعی و زیست محیطی دارد.
نوع خاک
ظرفیت نگهداری آب و سرعت نفوذ آب در خاک تاثیر بسزایی بر روش آبیاری مناسب دارند. برای مثال، خاک های شنی که نفوذ آب در آنها بالا و ظرفیت نگهداری آب کم است، نیاز به آبیاری مکرر و کم مقدار دارند. در این صورت، روش های آبیاری قطره ای یا بارانی مناسب تر از آبیاری سطحی هستند.
شیب و یکنواختی زمین
شیب و یکنواختی اراضی نیز بر روش آبیاری تاثیر دارند. در زمین های صاف و شیب کم، روش های آبیاری سطحی مانند آبیاری کرتی یا نواری قابل استفاده هستند. در زمین های ناهموار و دارای پستی و بلندی، روش های آبیاری تحت فشار مانند آبیاری قطره ای یا بارانی ترجیح داده می شوند.
منبع و میزان آب
میزان و کیفیت آب موجود برای آبیاری نیز باید در نظر گرفته شود. برای مثال، اگر آب شور یا آلوده باشد، باید از روش های آبیاری ای استفاده کرد که باعث کاهش تماس آب با برگ ها و ساقه های گیاهان شود. در این صورت، آبیاری قطره ای یا زیرزمینی مناسب تر از آبیاری بارانی یا سطحی هستند.
نوع محصول
نیاز آبی، رشد و توسعه، گل دهی و میوه دهی گیاهان بر روش آبیاری مناسب تاثیر دارند. برای مثال، گیاهان باغی که نیاز به آبیاری متناسب با رشد ریشه ها و شاخه ها دارند، از روش های آبیاری قطره ای، بابلر، میکرو اسپرینکلر و غرقابی بهره می برند. گیاهان زراعی و صیفی جات که نیاز به آبیاری یکنواخت و کنترل شده دارند، از روش های آبیاری بارانی، نوار تیپ و غرقابی بهره می برند.
اقلیم آب و هوایی
شرایط آب و هوایی بر روی تبخیر و تعرق گیاهان و نیاز آبی آنها تأثیر دارد. در مناطق گرم و خشک، نیاز آبی گیاهان بیشتر است و روش‌های آبیاری که از تبخیر آب جلوگیری می‌کنند، توصیه می‌شوند. در مناطق سرد و مرطوب، نیاز آبی گیاهان کمتر است و روش‌های آبیاری که از بیماری‌های قارچی جلوگیری می‌کنند، توصیه می‌شوند.
هزینه اجرا و نگهداری
هزینه های اجرایی، بهره برداری و نگهداری سیستم های آبیاری نیز باید مورد بررسی قرار گیرند. برای مثال، روش های آبیاری سطحی نسبت به روش های آبیاری تحت فشار، ساده تر، ارزان تر و نیاز به ابزار کمتری دارند. اما روش های آبیاری تحت فشار، نسبت به روش های آبیاری سطحی، کارآمدتر، صرفه جویی بیشتر در آب و انرژی و کاهش بیشتر تبخیر و رواناب دارند.
اثرات اجتماعی و زیست محیطی
اثرات اجتماعی و زیست محیطی روش‌های آبیاری بر روی انتخاب آنها تأثیر دارد. باید روش‌های آبیاری را انتخاب کرد که به حداقل رساندن آلودگی آب، خاک و هوا، کاهش فرسایش خاک، حفظ تنوع زیستی و ایجاد اشتغال و درآمد برای مردم کمک کنند.
نتیجه گیری
در این مقاله، معیارهای مهم در انتخاب بهترین روش آبیاری مورد بررسی قرار گرفتند. این معیارها عبارتند از: نوع خاک، پستی و بلندی، منابع آب، نوع محصول و مسائل اقتصادی. بر اساس این معیارها، می توان روش آبیاری مناسب برای هر شرایط خاص را تعیین کرد. برای مثال، در زمین های شنی و ناهموار که آب شور یا آلوده دارند، روش آبیاری قطره ای یا زیرزمینی ترجیح داده می شود. در زمین های رسی و صاف که آب شیرین و تمیز دارند، روش آبیاری سطحی مانند آبیاری کرتی یا نواری قابل استفاده است. در نهایت، باید هزینه های اجرایی، بهره برداری و نگهداری سیستم های آبیاری را نیز در نظر گرفت و با کارآمدی و صرفه جویی در آب و انرژی آنها مقایسه کرد. امیدواریم که این مقاله بتواند به علاقه مندان به حوزه آبیاری کمک کند و راهنمایی برای انتخاب بهترین روش آبیاری باشد.